Τα παρακλάδια της αποξένωσης

Νομίζω το πιο γνωστό κείμενο στην ελλάδα που μιλάει για την αποξένωση, είναι εκείνο το γαμημένο με τις στέγες των σπιτιών. Αν δεν έχετε νιώσει έναν κόμπο στον λαιμό σας ακούγοντας το συγκεκριμένο, τότε ή λέτε ψέμματα ή είστε τόσο γκαγκανοι που δεν έχει νόημα να συνεχίσετε να διαβάζετε αυτό το κείμενο.

Όμως παρότι το γαμημένο είναι αρκετό για να σου διαυγάσει (αυτό είναι αστειάκι να στο χώσει με κλύσμα και μετά να πας στην τουαλέτα εννοώ) μια και καλή κάτι που έχεις σίγουρα βιώσει, δεν είναι αρκετό για να το εξηγήσει.

Και κάπου εδώ έρχομαι εγώ για τα ταληράκια (μουαχαχαχαχα)

Η άλλη πιο γνωστή αποξένωση είναι αυτή η μαρξιανή των ανθρώπων από την υπεραξία της παραγωγής τους. Κι αυτή είναι εξίσου απλή στην εξήγηση. Κάθε τι που παράγει ένας άνθρωπος έχει μια αξία. Αν δεν καρπώνεται το σύνολο αυτής της αξίας κάποιος του την τρώει. Αυτός ο κάποιος μπορεί να έχει τη μορφή του κράτους, του αφεντικού, και οποιουδήποτε άλλου καρπώνεται από τη διαφορά τιμής πώλησης, κόστους παραγωγής χωρίς να προσφέρει τίποτα ιδιαίτερο στη διαδικασία.

Φυσικά καθώς εδώ μπλέκουμε με την ασαφή έννοια της αξίας υπάρχει και μεγάλο περιθώριο παπατζοσύνης. Διότι ένα αφεντικό ή ένας διευθυντής φυσικά και θεωρεί ότι το μέρος της αξίας που καρπώνεται η ίδια είναι όχι μόνο δίκαιο, αλλά και επιβεβλημένο διότι χωρίς αυτήν....... (κλπ κλπ κλπ). Και καθώς οι κοινωνίες μας είναι κολλημένες με την αξία, στην ουσία οι περισσότερες συζητήσεις που ακούμε τις τελευταίες δεκαετίες αφορούν τον τρόπο της “δίκαιης” κατανομής της.

Στην ουσία το γεγονός ότι συζητούμε συνεχώς για την κατανομή αυτής της αξίας, είναι μία από τις μεγαλύτερες νίκες του φιλελευθερισμού, καθώς η αξία αποτελεί τελικά το κεντρικό διακύβευμα των ανθρώπινων κοινωνιών. Αυτό είναι ένα από τα βασικά στοιχεία που κάνει τον μαρξ και τους επιγόνους τους παιδιά του φιλελευθερισμού. Στην ούσια οι μαρξιανοί περιγράφοντας το γήπεδο και το πως δουλεύει το παιχνίδι δέχθηκαν τους κανόνες του.

Αλλά δεν είναι το θέμα μας εδώ να συζητήσουμε για τη νεοτερικότητα. Το θέμα μας είναι να περιγράψουμε τις διαφορετικές μορφές αλλοτρίωσης. Γι' αυτό πάμε σε άλλη μία που είναι κι αυτή παιδί των μαρξιανών κατά κάποιο τρόπο (όχι τόσο αγαπημένο όμως) και πρόκειται για την αποξένωση των ανθρώπων από την ίδια την υφή και τη δημιουργικότητα αυτών που παράγουν. Στο ακρότατο του, η διαφορά μεταξύ ενός ερασιτεχνη επιπλοποιού κι ενός εργάτη σε εργοστάσιο επίπλων. Πρόκειται για έναν πολύ σημαντικό τύπο αποξένωσης που κάνει εκατομμύρια ανθρώπους δυστυχείς.

Η εισαγωγή μάλιστα του φορντικού τρόπου παραγωγής (η γραμμή παραγωγής που λέμε) αυτό ακριβώς το σκοπό είχε. Όχι να κάνει τους ανθρώπους δυστυχισμένους, αλλά να τους αποξενώσει ακόμα περισσότερο από το τελικό προϊόν. Ο λόγος που συνέβη αυτό ήταν ο εξής απλός. Σε όλο το 19ο αιώνα, και παρά τις φαντασιώσεις των μαρξιανών, η κοινωνία δεν χωριζόταν σε κεφαλαιούχους και προλετάριους. Υπήρχαν όπως και σήμερα πολλές ενδιάμεσες κατηγορίες. Οι οποίες δεν ήταν κυρίαρχες αριθμητικά όπως έγιναν μετά τον μεγάλο ευρωπαϊκό πόλεμο (η ανάδυση των μεσαίων τάξεων που λέμε ντε), αλλά δεν ήταν και αμελητέες.

Μία τέτοια σημαντική για την παραγωγή κατηγορία ήταν οι λεγόμενοι αρχιεργάτες. Αυτοί, σύμφωνα με πολλές περιγραφές της εποχής, τις περισσότερες φορές ήξεραν καλύτερα από τα αφεντικά (που ήταν συχνά γκάγκανοι και ήξεραν μόνο να παίζουν χαρτιά) ή τους μηχανικούς (που ακόμα ήταν απλά ένα όνομα κι όχι μια επιστήμη) το πως δουλεύει το εργοστάσιο και πως παράγεται το προϊόν. Κι όπως καταλαβαίνετε είχαν πολύ καλύτερα διαπραγματευτικά χαρτιά από τους απλούς εργάτες. Ε λοιπόν ο φορντικός τρόπος παραγωγής αυτή ακριβώς την κατηγορία ήθελε να εξαλείψει.

Και για να μη νομίζετε πως αυτά αφορούν παλιές ξεχασμένες ιστορίες, η ίδια διαδικασία επαναλήφθηκε και στον τριτογενή τομέα (τον τομέα των υπηρεσιών) τα τελευταία 30 χρόνια με την εισαγωγή των υπολογιστών και την ομογενοποίηση των ειδικοτήτων. Πριν από 30 χρόνια ένας γραμματέας σε γραφείο δεν θα μπορούσε πότε να διανοηθεί να γίνει στοιχειοθέτης τυπογράφος. Σήμερα μπορεί πολύ πιο εύκολα να μεταπηδήσει από το ένα στο άλλο και μετά από λίγα χρόνια στο γκισέ μιας τράπεζας. Κάτι που φυσικά μείωσε τη διαπραγματευτική ισχύ των εξειδικευμένων υπαλλήλων του τριτογενή, αλλά ταυτόχρονα κατέστρεψε και μεγάλο μέρος της ταυτότητάς τους.

Σε φαίνεται τυχαίο το γεγονός πως οι πάντες πια ονομάζονται στελέχη ή συνεργάτες? Στην ουσία σπάνια κάποιος έχει μία ειδικότητα και η κλασική ερώτηση των παιδιών, τι δουλειά κάνει η μαμά γίνεται όλο και ποιο αμήχανη. Άρα μέσα στην προσπάθεια των καπιταλιστών να αποστερήσουν εγχρήματη αξία από τους εργαζόμενους, δημιούργησαν την “παράπλευρη απώλεια” της ακόμα μεγαλύτερης αποξένωσης από τη δημιουργία.

Η μάγευση του κόσμου

Μεγάλο μέρος της νεοτερικής φαντασίωσης είχε να κάνει με την απομάγευση του κόσμου. Με το πως δηλαδή ο κόσμος θα πάψει να είναι ένα μαγικό μέρος γεμάτο θεούς ξωτικά και τέρατα, πράγματα δηλαδή που δεν εξηγούνται, και πως αυτά θα εξηγηθούν. Στην ουσία όμως από την εισαγωγή της φορντικής παραγωγής έχουμε μια διαδικασία ξανα-μάγευσης του. Ο εργάτης στη γραμμή παραγωγή ενός αυτοκινήτου σήμερα μικρή γνώση έχει για το σύνολο του προϊόντος που παράγει. Αν του έλεγες κάτσε 1 χρόνο και φτιάξε μου 1 αυτοκίνητο θα του ήταν πρακτικά αδύνατο να το κάνει. Ακόμα και οι μηχανικοί του εμπ στο ίδιο εργοστάσιο θα ίδρωναν πολύ και στο τέλος μάλλον θα αποτύγχαναν να παράξουν ένα αυτοκίνητο. Άρα το αυτοκίνητο στην ουσία είναι κάτι μαγικό, ένα κλειστό κουτί (black box) για το οποίο μικρή ιδέα έχουμε.

Αν λοιπόν αυτή είναι η κατάσταση με τα αυτοκίνητα για τους εργαζόμενους σε μια αυτοκινητοβιομηχνία, σκεφτείτε ποια είναι η κατάσταση για τους ίδιους ανθρώπους όταν πάρουμε υπόψη μας τα άλλα αγαθά που πλαισιώνουν τη ζωή τους. Και σκεφτείτε ποια είναι η κατάσταση για τους περισσότερους ανθρώπους που τον εργασιακό τους βίο τον περνούν σ' ένα γραφείο του τριτογενή.

Στην ουσία όλος ο κόσμος γύρω μας είναι μαγικός. Κι αυτό δεν αφορά μόνο το καινούργιο τάμπλετ αλλά ακόμα και τα σαπούνια που χρησιμοποιούμε. Στην ούσια ο καταναλωτισμός και η εμπορευματοποίηση που ήρθε για μεγάλα τμήματα του πληθυσμού μετά τον πόλεμο, τους αποξένωσε ακόμα περισσότερο από τα αγαθά που χρησιμοποιούν και τους περιβάλλουν.

Καθώς όλη η κοινωνία ήταν κολλημένη με την αξία, όταν αυξανόταν το εγχρήματο μερίδιο των εργαζομένων στην τελική τιμή του προϊόντος, αυτό θεωρούνταν ως κάτι ενγενώς καλό. Όμως αυτή η ίδια η ευμάρεια αλλοτρίωνε όλο και περισσότερους τους ανθρώπους από τα αγαθά καθώς για κάθε ανάγκη, υπήρχε και ένα έτοιμο αγαθό προς αγορά (και τα χρήματα να το αγοράσουν). Για κάθε χαλασμένο αγαθό, ένα καινούργιο πιο “προηγμένο” και για κάθε πρόβλημα μία λύση από τη εμπορευματική αγορά.

Το πόσο επικίνδυνη ήταν αυτή η διαδικασία το μάθανε οι περισσότεροι με την κρίση. Όταν βρίσκονταν χωρίς δουλειά, χωρίς χρήματα και χωρίς γνώσεις για όλα αυτά τα αγαθά που τώρα τους ήταν αναγκαία. Κι αυτή η κρίση δεν περιγράφει μόνο την κρίση μετά το 2008. Στην ουσία οι βρετανοί εργάτες βίωσαν το ίδιο τη δεκαετία ανάμεσα στο 1973-1983 , οι εργάτες των ναυπηγείων στην ευρώπη στα μέσα της δεκαετίας του 90 κοκ. Άρα θέλω να πω πως δεν είναι ένα καινούργιο πρόβλημα. Απλά όπως συμβαίνει με τα περισσότερα προβλήματα, είναι αδιάφορο όταν αφορά κάποιον άλλο.

Φτιάξε κάτι!

Γι' αυτό και είναι σημαντικό να ξαναμάθουμε να φτιάχνουμε πράγματα. Όχι μόνο γιατί δεν μπορούμε να τα αγοράσουμε (αυτό πολλές φορές είναι το λιγότερο), αλλά και για να αντλήσουμε τη χαρά της δημιουργίας. Αυτή τη χαρά που μας στέρησαν τόσο πολύ και τόσο παλιά που πολλοί έχουν να τη βιώσουν από παιδιά.

Πώς ακριβώς μπορείς να περιγράψεις τη χαρά του να φτιάξεις με τα χέρια ένα στραβοχυμένο έπιπλο από παλιά ξύλα? Είμαι σίγουρη ότι το ικεα έχει ένα καλύτερο με μόλις 119ευρώ, αλλά είμαι εξίσου σίγουρη πως η χαρά του να πας στο ικέα να το αγοράσεις είναι πολλαπλάσια μικρότερη από αυτή του να το φτιάξεις μόνη σου.

Οπότε η επιμονή μου στο να φτιάξετε κάτι τόσο απλό όσο ένα σαπούνι δεν έχει να κάνει μόνο με το εγχρήματο κέρδος που θα έχετε. Δεν το αμελώ και δεν το θεωρώ ποταπό. Αλλά αυτό που δεν θα σας περιγράψουν οι περισσότεροι είναι το χαμόγελο όταν το σαπούνι πήξει, η τσατίλα όταν την επόμενη βδομάδα δεν κόβεται όπως θέλεις και οι συζητήσεις με τους ανθρώπους που αγαπάς για ποιο λόγο το σαπούνι βρωμάει, αντί για ποιο λόγο ο πρετεντέρης βρωμάει.

Γιατί αυτό είναι κάτι άλλο που σας έκρυψα μέχρι τώρα. Αν σκέφτεστε την πλάκα του να πηγαίνεις για ψώνια με παρέα, σκεφτείτε την πλάκα του να φτιάχνεις κάτι με τους ανθρώπους που αγαπάς.

Και μετά δοκιμάστε να πάτε ένα βήμα παραπέρα και φτιάξτε κάτι ακόμα. Κάτι πιο περίπλοκο ή δύσκολο ή απλά διαφορετικό. Κάτι που μπορεί να θέλει περισσότερους ανθρώπους ή περισσότερη δουλειά ή περισσότερο διάβασμα. Ή κάτι που μπορεί να κάνει κι ένα παιδί

Όσο χίπικο κι αν ακούγεται στην ουσία πρόκειται για μια βαθιά νεοτερική αξία. Η απομάγευση του κόσμου. Που ταυτόχρονα γεννά τη δική της μαγεία, αυτή της δημιουργίας και του μοιράσματος με τους άλλους.